بررسی زبان لُری و ریشه‌های تاریخی، زبانی و فرهنگی آن با تأکید بر گویش لُری بهمئی‌

یادداشتی به قلم حسین جعفری نیکو

زبان لُری به عنوان یکی از شاخه‌های مهم زبان‌های ایرانی، نمایانگر هویتی زنده و پویا در میان اقوام لر است. این زبان که در استان‌هایی چون کهگیلویه و بویراحمد، لرستان، ایلام، خوزستان، چهارمحال و بختیاری و بخشی از فارس، بوشهر و همدان رایج است، دارای ویژگی‌های آوایی، واژگانی و نحوی خاصی است که آن را از دیگر گویش‌ها و زبان‌های ایرانی متمایز می‌سازد. این پژوهش، با رویکرد زبان‌شناسی تاریخی و مردم‌نگاری، به بررسی ریشه‌های زبان لُری، ویژگی‌های زبانی، تفاوت‌ها و شباهت‌های آن با زبان فارسی و دیگر زبان‌های ایرانی، و همچنین جایگاه فرهنگی آن می‌پردازد. در بخش پایانی نیز گویش لُری بهمئی به عنوان یکی از شاخه‌های مهم لُری جنوبی مورد بررسی خاص قرار گرفته است.

به گزارش پایگاه خبری عصر زنگی ، زبان یکی از مهم‌ترین عناصر هویت قومی و فرهنگی است. زبان لُری نه تنها وسیله ارتباطی مردم لر به شمار می‌آید، بلکه حامل سنت‌ها، تاریخ، افسانه‌ها و جهان‌بینی خاص این قوم است. در روزگار معاصر، با تهدیداتی نظیر گسترش زبان معیار و رسانه‌های غیر بومی، زبان لُری با خطر تضعیف و فراموشی روبه‌روست. بررسی علمی این زبان، کمک می‌کند تا ضمن حفظ آن، راه‌هایی برای تقویت و احیای آن پیشنهاد شود.

۱. ریشه تاریخی زبان لُری

زبان لُری از شاخه‌ی جنوب غربی زبان‌های ایرانی و خویشاوند نزدیک زبان فارسی است. ریشه‌های آن به زبان پارسی میانه (پهلوی ساسانی) و حتی پارسی باستان باز می‌گردد. بر خلاف فارسی نو که دچار دگرگونی‌های گسترده شده، لُری در بسیاری موارد ساختارهای دستوری و واژگانی اصیل‌تری از دوره‌های پیشین زبان‌های ایرانی را حفظ کرده است.

۲. تقسیم‌بندی گویش‌های لُری

زبان لُری به چند گویش اصلی تقسیم می‌شود:

1. لُری جنوبی: رایج در کهگیلویه و بویراحمد، بهمئی، ممسنی، بوشهر و جنوب خوزستان

2. لُری بختیاری: رایج در چهارمحال و بختیاری، بخش‌هایی از خوزستان و لرستان

3. لُری میانی یا فیلی: در لرستان، ایلام و همدان

4. لُری شمالی (لَکی): برخی زبان‌شناسان آن را زبان مستقل می‌دانند، اما از نظر تاریخی با لُری پیوند دارد.

۳. ویژگی‌های زبانی زبان لُری

آوایی:

حفظ تلفظ کهن برخی حروف مانند «ق» و «غ»

وجود آواهای خاص مانند «خ» و «وُ» که با شدت بیشتری بیان می‌شوند.

صرف و نحو:

ساختار فعل‌های پیشوندی و مرکب

حفظ برخی الگوهای نحوی زبان فارسی میانه

ترتیب واژگانی متفاوت نسبت به فارسی معیار

واژگان:

واژه‌هایی مانند «ژو» (روز)، «کُر» (پسر)، «دِس» (دست)، «ورگ» (برگ)، «کِت» (رفتن) که ریشه‌های کهن ایرانی دارند.

۴. جایگاه فرهنگی و ادبی زبان لُری

ادبیات شفاهی لُری بسیار غنی است و شامل افسانه‌ها، لالایی‌ها، ضرب‌المثل‌ها، دوبیتی‌ها و اشعار عامیانه می‌شود. موسیقی لری نیز با زبان گره خورده و نقش مهمی در انتقال مفاهیم فرهنگی ایفا می‌کند. زبان لُری حافظ تاریخی هویت قومی مردم لر بوده و یکی از مؤلفه‌های مهم تنوع فرهنگی ایران به شمار می‌رود.

۵. گویش لُری بهمئی: ویژگی‌ها و اهمیت فرهنگی

گویش لُری بهمئی که در شهرستان بهمئی (از توابع استان کهگیلویه و بویراحمد) رایج است، از شاخه‌های اصلی لُری جنوبی محسوب می‌شود و ویژگی‌های خاص خود را دارد:

۵.۱ ویژگی‌های آوایی و واژگانی

تلفظ قوی حروف «ق»، «غ» و «خ»

وجود واژگان اصیل مانند:

«شو» = شب

«ژو» = روز

«تو» = گرما

«ورگ» = برگ

«کُچَر» = کوچنده

۵.۲ ساختار نحوی

مثال:

فارسی: دلم می‌خواهد بروم.

لری بهمئی: دِلِم خو وِرَم.

فارسی: نمی‌دانم چه گفتی.

لری بهمئی: اَم نِدونِم چِه گِفتی.

۵.۳ فرهنگ و ادبیات شفاهی

ضرب‌المثل‌ها، اشعار محلی، لالایی‌ها و دوبیتی‌ها در گویش بهمئی رواج دارند.

نمونه لالایی:

> لالایی لالایی، گل و نیلوفر / بخواب شیر دِلِ مِ نَرو بَرِ دَر

نمونه ضرب‌المثل:

> اِز بُو نَه، اَز زورِ پِیُه‌نَه

معنی: از بوی غذا خوشش نیامده، بلکه خیلی گرسنه است.

۵.۴ تهدیدها و راهکارها

کاهش کاربرد گویش بهمئی در خانواده‌ها

نبود آموزش رسمی

افزایش محتوای فارسی در رسانه‌ها

راهکارها:

تولید محتوای رسانه‌ای به گویش لری بهمئی

ثبت و آرشیو لالایی‌ها، داستان‌ها و اصطلاحات محلی

آموزش زبان مادری در مدارس به‌صورت داوطلبانه یا مکمل فرهنگی

۶. تهدیدات و چالش‌ها برای زبان لُری

کم‌رنگ شدن کاربرد در نسل جوان

نبود آموزش رسمی و منابع مکتوب

فقدان رسانه‌های بومی قوی

یکسان‌سازی زبانی و فشار زبان معیار (فارسی رسمی)

۷. پیشنهادات برای احیای زبان لُری (با تأکید بر بهمئی)

1. تولید برنامه‌های رادیویی و تصویری به گویش لُری بهمئی

2. انتشار کتاب و داستان‌های کودکانه به زبان مادری

3. برگزاری جشنواره‌ها و نشست‌های شعر و ادبیات لُری

4. تدوین فرهنگ لغت گویش لری بهمئی

5. مستندسازی موسیقی و اشعار محلی

نتیجه‌گیری

زبان لُری، به‌ویژه در قالب گویش‌هایی مانند لُری بهمئی، بخش مهمی از میراث زبانی و فرهنگی ایران است. حفظ و پاسداشت این زبان نه تنها موجب صیانت از تنوع قومی و فرهنگی می‌شود، بلکه به حفظ هویت محلی، انسجام اجتماعی و پویایی فرهنگی نیز کمک می‌کند. گویش لری بهمئی، با تمام غنای واژگانی و فرهنگی خود، شایسته ثبت، تقویت و ترویج در نسل‌های آینده است.

منابع پیشنهادی برای مطالعه بیشتر

1. احسان یارشاطر – زبان‌های ایرانی

2. ژیلبر لازار – زبان فارسی و گویش‌های آن

3. علی‌محمد سُرْمَدی – گویش‌های لُری

4. دکتر میرطا

هر موسوی – زبان و فرهنگ لری

5. تحقیقات میدانی شفاهی در مناطق بهمئی، کهگیلویه و بویراحمد