---

حق‌الناس در شاهنامه؛ پایه عدالت و اخلاق در حکمرانی

نوشته: حسین جعفری نیکو

شاهنامه فردوسی، یکی از بزرگ‌ترین آثار ادبی و فرهنگی ایران، تنها حماسه‌ای ملی و تاریخی نیست؛ بلکه منبعی غنی از آموزه‌های اخلاقی، اجتماعی و انسانی است که در طول قرون، الهام‌بخش اندیشمندان و حکمرانان بوده است. یکی از مفاهیم بنیادین که در این اثر سترگ به کرات به آن پرداخته شده است، «حق‌الناس» یا حقوق مردم است؛ موضوعی که اساس عدالت اجتماعی و حکمرانی مشروع را تشکیل می‌دهد.

مفهوم حق‌الناس و اهمیت آن

حق‌الناس به معنای حقوقی است که هر فرد نسبت به دیگری دارد و نیز حقوقی که حکومت و حاکمان نسبت به مردم خود موظف به رعایت آن هستند. در فرهنگ ایرانی-اسلامی، حق‌الناس از ارکان مهم عدالت شمرده می‌شود و پایمال کردن آن، چه به صورت ظلم فردی باشد و چه به شکل ستم حکومتی، شدیداً مذمت شده است.

فردوسی در شاهنامه با ظرافت و هوشمندی به مسئله حق‌الناس می‌پردازد و نشان می‌دهد که حفظ این حقوق، نه تنها مسئله‌ای اخلاقی بلکه ضرورت سیاسی و اجتماعی است که سرنوشت حکومت‌ها و ملت‌ها را رقم می‌زند.

نمونه‌های بارز حق‌الناس در شاهنامه

در شاهنامه، پادشاهان و پهلوانان نمونه‌های متعددی از رعایت یا نقض حق‌الناس را به نمایش می‌گذارند. کیخسرو، شاه عادل شاهنامه، بهترین تجسم رعایت حق‌الناس است. او به عدالت اجتماعی اهمیت می‌دهد، حقوق مردم را محترم می‌شمارد و از هرگونه ظلم و ستم به دور است. کیخسرو حکومتی را مدیریت می‌کند که در آن امنیت، رفاه و عدالت برقرار است و مردم در آرامش زندگی می‌کنند.

در نقطه مقابل، ضحاک نمادی از حاکم ستمگر و مردم‌آزار است که با زیر پا گذاشتن حق‌الناس و تحمیل ظلم بر مردم، سرانجام به دست پهلوانان عدالت‌خواه سرنگون می‌شود. داستان ضحاک هشدار جدی به همه حاکمان است که پا گذاشتن بر حقوق مردم، بی‌ثباتی و سقوط را به همراه خواهد داشت.

همچنین افراسیاب، پادشاه توران، نمونه‌ای دیگر از نقض حق‌الناس است که به دلیل ظلم و تجاوزاتش، بارها در برابر پهلوانان ایران شکست می‌خورد. این تقابل‌ها نه فقط جنگ نظامی بلکه نبردی نمادین میان عدالت و ظلم است.

پهلوانان و حق‌الناس

پهلوانان شاهنامه نیز همواره به رعایت حق‌الناس اهمیت می‌دهند. رستم، سیاوش، سهراب و دیگر پهلوانان، حتی در مواجهه با دشمنان، اصول اخلاقی و انسانی را رعایت می‌کنند. سیاوش به عنوان سمبل بی‌گناهی و عدالت، حتی در سخت‌ترین شرایط نیز از حق‌الناس دفاع می‌کند و از ظلم و ستم بیزاری می‌جوید.

پیام شاهنامه برای حکمرانی امروز

شاهنامه با تأکید بر حق‌الناس، پیام مهمی برای حاکمان و مسئولان امروز دارد. حکمرانی بدون عدالت و رعایت حقوق مردم، محکوم به شکست است. در دنیای معاصر که مسائل اجتماعی و سیاسی پیچیده‌تر شده‌اند، بازخوانی آموزه‌های شاهنامه می‌تواند چراغ راهی برای ایجاد حکومتی عادلانه، پاسخگو و مردمی باشد.

حفظ حق‌الناس، شفافیت در امور حکومتی، پاسخگویی به مردم و ایجاد مشارکت در تصمیم‌گیری‌ها، از اصولی هستند که می‌توانند جلوی ظلم و مردم‌آزاری را بگیرند و پایه‌های جامعه‌ای سالم و پایدار را بنا کنند.

نتیجه‌گیری

حق‌الناس در شاهنامه، نه فقط یک مفهوم اخلاقی بلکه یک اصل سیاسی و اجتماعی است که سرنوشت ملت‌ها و حکومت‌ها را تعیین می‌کند. فردوسی با روایت داستان‌هایی پرمعنا به ما می‌آموزد که عدالت و احترام به حقوق مردم، سنگ‌بنای هر حکمرانی موفق است و پایمال کردن این حقوق، به سقوط و نابودی می‌انجامد.

امروز نیز این آموزه‌ها باید سرلوحه همه مسئولان و مردم باشد تا جامعه‌ای عادلانه‌تر، انسانی‌تر و مرفه‌تر بسازیم؛ جامعه‌ای که در آن حق‌الناس به معنای واقعی حفظ شود و عدالت به عنوان رکن اساسی زندگی اجتماعی پذیرفته شود.