تحلیل سیاسی‌ـ‌خبری: سیر تطور گفتمان و دیپلماسی ریاست‌جمهوری ایران از ۱۳۵۷ تا ۱۴۰۴

به گزارش پایگاه خبری تحلیلی عصر زنگی ، در طول بیش از چهار دهه پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، گفتمان ریاست‌جمهوری و دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران دستخوش تحولات گوناگونی شده که هر یک به نوعی بازتاب‌دهنده شرایط داخلی، سیاست‌های کلان نظام و وضعیت ژئوپولیتیک منطقه‌ای و بین‌المللی بوده‌اند. این گفتمان‌ها در دولت‌های مختلف، از دولت بنی‌صدر تا دولت فعلی ابراهیم رئیسی، روندی پیچیده، بعضاً متناقض و البته متأثر از دوگانه‌ «ایدئولوژی» و «منافع ملی» را طی کرده‌اند.

دهه ۱۳۶۰؛ گفتمان انقلابی و تقابل‌محور

در نخستین سال‌های پس از انقلاب، گفتمان غالب ریاست‌جمهوری به شدت ایدئولوژیک و مبتنی بر تقابل با «نظام سلطه» بود. در دولت ابوالحسن بنی‌صدر، علیرغم برخی تلاش‌ها برای حفظ ارتباط با غرب، تنش‌های انقلابی و بحران‌های داخلی منجر به برکناری او شد. پس از آن، دولت‌های محمدعلی رجایی و سید علی خامنه‌ای، هم‌زمان با وقوع جنگ ایران و عراق، بر گفتمان مقاومت، خودکفایی و صدور انقلاب تأکید داشتند. در این دوره، دیپلماسی بیشتر ابزاری برای تثبیت مشروعیت داخلی و منطقه‌ای بود تا تعاملی سازنده با جهان.

دهه ۱۳۷۰؛ آغاز گفتمان تنش‌زدایی و بازسازی

با پایان جنگ و آغاز ریاست‌جمهوری آیت‌الله اکبر هاشمی رفسنجانی (۱۳۶۸-۱۳۷۶)، شاهد تغییر محسوسی در رویکرد دیپلماسی ایران هستیم. گفتمان «سازندگی» و بازسازی کشور، همراه با تلاش برای تنش‌زدایی با همسایگان و اروپا، به محور سیاست خارجی تبدیل شد. رفسنجانی تلاش کرد روابط اقتصادی و سیاسی را در چارچوب منافع ملی بازتعریف کند، هرچند این مسیر با محدودیت‌هایی از سوی جریان‌های داخلی مواجه شد.

دهه ۱۳۸۰؛ اصلاح‌طلبی و گفت‌وگوی تمدن‌ها

ریاست‌جمهوری سید محمد خاتمی (۱۳۷۶-۱۳۸۴) آغازگر دوره‌ای جدید از دیپلماسی ایران بود؛ با شعار «گفت‌وگوی تمدن‌ها» و تمرکز بر تنش‌زدایی گسترده با جهان، به‌ویژه غرب. رویکردی که با استقبال بین‌المللی مواجه شد، اما در داخل با مقاومت محافظه‌کاران همراه بود. خاتمی با تکیه بر گفتمان «حقوق ملت» در سیاست داخلی، تلاش کرد چهره‌ای متفاوت از ایران در عرصه بین‌المللی ارائه دهد. هرچند بحران‌هایی مانند حادثه ۱۱ سپتامبر و محور شرارت بوش پسر، این روند را مختل کرد.

دهه ۱۳۹۰؛ بازگشت به تقابل و سپس تعامل مشروط

دولت محمود احمدی‌نژاد (۱۳۸۴-۱۳۹۲) دوره‌ای از بازگشت به گفتمان انقلابی با لحن تند، ضدغربی و گاه چالش‌برانگیز را رقم زد. دیپلماسی هسته‌ای، موضوع محوری این دوره بود؛ سیاست‌هایی که ایران را در معرض شدیدترین تحریم‌های تاریخ قرار داد. با روی کار آمدن حسن روحانی (۱۳۹۲-۱۴۰۰)، ایران وارد فاز جدیدی از دیپلماسی شد؛ تمرکز بر مذاکره، توافق هسته‌ای (برجام) و بازسازی وجهه بین‌المللی. گفتمان اعتدال و عقلانیت، جایگزین تقابل‌گرایی شد. اما خروج آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸ و بی‌اعتمادی فزاینده، تلاش‌های دولت روحانی را با چالش‌های جدی مواجه ساخت.

دهه ۱۴۰۰ تا امروز؛ مقاومت فعال و دیپلماسی چندجانبه‌گرا

دولت ابراهیم رئیسی (۱۴۰۰ تا کنون)، با گفتمان «عدالت‌محور» و «مقاومت فعال» وارد میدان شد. این دولت ضمن حفظ خطوط قرمز نظام، تمرکز خود را بر دیپلماسی منطقه‌ای، نگاه به شرق (چین، روسیه) و عضویت در پیمان‌هایی چون شانگهای و بریکس گذاشت. بازگشت به گفتمان انقلابی، اما با نگاهی عمل‌گرایانه در سیاست خارجی، تلاش برای دور زدن تحریم‌ها و گسترش روابط با کشورهای همسو، مشخصه‌های اصلی این دوره است. هم‌زمان، بحران‌های داخلی و منطقه‌ای، مانند جنگ غزه، اعتراضات داخلی و فشارهای حقوق بشری، وزن سنگینی بر این سیاست‌ها گذاشته‌اند.

جمع‌بندی: استمرار ایدئولوژی، نوسان در تاکتیک

گفتمان و دیپلماسی ریاست‌جمهوری ایران طی بیش از چهار دهه، میان دو قطب «ایدئولوژی‌گرایی» و «واقع‌گرایی» در نوسان بوده است. اگرچه اصول بنیادین جمهوری اسلامی – نظیر استقلال، مخالفت با سلطه‌طلبی و دفاع از مستضعفین – در تمام این سال‌ها ثابت مانده، اما نحوه مواجهه دولت‌ها با تحولات جهانی، تنش‌های منطقه‌ای و مطالبات داخلی، باعث بروز تغییرات مهمی در تاکتیک‌ها و اولویت‌ها شده است.

آینده این گفتمان، وابسته به متغیرهایی چون تحولات منطقه‌ای، روند گفت‌وگوهای هسته‌ای، آینده رابطه با غرب و همچنین میزان موفقیت دولت در پاسخ به نیازهای اقتصادی و اجتماعی مردم خواهد بود.