شایعه و دروغ در فضای مجازی چه آفتی دارد؟

در عصر رسانه‌ها، که انتشار اخبار در فضای مجازی و رسانه‌های اجتماعی، اهمیت بیشتری نسبت به انتقال شفاهی آن پیدا کرده، شایعات لباس جدیدی پوشیده و در قالب «اخبار جعلی»[1] خودنمایی می‌کنند. هر چند در سواد رسانه‌ای به موضوع «شایعات و اخبار جعلی» پرداخته می‌شود و تقویت تفکر انتقادی نسبت به پیام‌های رسانه‌ای به عنوان راه‌حلی برای در امان ماندن از آسیب این‌گونه اخبار شمرده می‌شود؛ اما با نگاه اخلاقی نیز می‌توان رهیافت‌های مهمی درباره تولید و انتشار شایعات به دست آورد.

B       ضعف‌های اخلاقی منجر به شایعه‌سازی

«شایعه» خبر یا اطلاعات ناصحیح و گمراه‌کننده‌ای است که معمولاً از فردی به فرد دیگر به‌طور شفاهی و بدون هیچ‌گونه اطمینان و دلیل و مدرک کافی انتقال می‌یابد. «شایعه» به عنوان یک پدیده بسیار قدیمی در جوامع انسانی، زمانی شکل می‌گیرد که دسترسی به اطلاعات درست برای افراد ممکن نباشد. افراد کنجکاو، زودباور یا عجول به راحتی به تولید و نشر شایعات دامن می‌زنند. هر چقدر که موضوع شایعه در زندگی مردم اهمیت بیشتری داشته باشد، انتشار آن جدی‌تر بوده و تأثیرگذاری بیشتری خواهد داشت.

در ریشه‌یابی روانی شایعه‌سازان، به برخی خصلت‌های اخلاقی مذموم برخورد می‌کنیم که با توجه به آن‌ها می‌توان از لغزشگاه شایعه‌سازی در امان بود:

C شرارت و بدطینتی

انسان شرور و تبهکار برای رسیدن به مقاصد دنیوی، با وارونه جلوه‌ دادن حقایق به دنبال منافع خویشتن است. ریشه این شرارت و بدطینتی نیز در نقصان نوع‌دوستی و خیرخواهی فرد نسبت به دیگران نهفته است.

C انتقام‌جویی

انتقام‌جویی ریشه در نقصان محبت و نگرش کینه‌توزانه داشتن شخص دارد. از اینرو کسی که گرفتار خشم و انتقام‌جویی نسبت به دیگران است، به نشر اکاذیب درباره افراد و جریانات می‌پردازد تا مگر از این طریق بتواند خشم خود را تخلیه کند.

C احساس حقارت یا حسادت نسبت به دیگران

کمبود عزت نفس و قدر نشناختن کرامت خود باعث می‌شود فرد نعمت‌های خود را نبیند و نسبت به دیگران احساس ضعف و حقارت کند. چنین فردی شروع به حسادت‌ورزی نسبت به خوبی‌ها و نعمت‌های ظاهری دیگران می‌کند و برای جبران ضعف خود، به وادی ساخت و پرداخت شایعات درباره آنان می‌غلتد.

C تسری عیب‌های خود به دیگران

کسى که خود معیوب است دوست دارد تا عیوب او شایع شده و افرادى همانند او در جامعه وجود داشته باشند. لذا به شایعه‌بافی درباره دیگران می‌نشیند.

چنانکه امیرالمؤمنین علیه‌السلام می‌فرمایند: «كسانى كه خود عیب دارند، علاقه‌مند به شایع كردن عیب‌هاى مردم هستند تا جاىِ عذر و بهانه براى عیب‌هاى خودشان باز شود.»[2]

C گزافه‌گویی و پرگویی

شخصی که دچار ضعف اعتماد به نفس باشد، مجبور است برای جلب توجه دیگران حرف‌های عجیب بزند. از اینرو کسى که گرفتار گزافه‏گویى باشد، زبان او از اختیار عقل و ایمان خارج شده و بر مبنای هواهای نفسانى سخن مى‏گوید. لذا به تدریج برای پوشاندن نقص اعتماد به نفس خود، عادت به غیبت و تهمت می‌کند و به شایعه‏سازى و زدن حرف‌های عجیب و بی‌سند و مدرک مى‏پردازد.

B       خصلت‌های فضای مجازی منجر به شایعه‌سازی

در کنار این پنج «نقص اخلاقی شخصی» که موجب گرایش به شایعه سازی می‌شوند، برخی مختصات و ویژگی‌های فضای مجازی و بسترهای انتشار محتوا، زمینه دامن زدن به شایعات را فراهم می‌کنند:

C گمنامی کاربران

امکان تولید و بازنشر محتوا در رسانه‌های اجتماعی با هویت‌های مجازی مبهم و نامعتبر، از جمله دلایل انتشار وسیع شایعات در این فضا است. وقتی هر کسی بدون آن که هویت واقعی خویش را پاسخگوی گفتارهای مجازی بداند، امکان حضور و فعالیت در رسانه‌های اجتماعی را دارد، طبیعتاً فضا برای شایعه‌پردازی امن می‌شود.

C ضریب دادن به محتوای زرد

دیدپذیر کردن و ضریب دادن به محتوای زرد و شایعات، یکی از نواقص سازوکارهای سکوهای مجازی است. از آن جایی که محتواهای سست اما عجیب و شگفت‌انگیز، بیشتر از محتواهای علمی و دقیق مورد توجه عموم مخاطبان قرار می‌گیرد، معمولاً چیدمان پیشخوان و صفحات اول رسانه‌های اجتماعی به نفع این‌گونه محتوا صورت می‌گیرد و مخاطب ناخودآگاه با چنین محتوایی بیشتر مواجه می‌شود.